Inicjatywa „Europa Karpat” zrodziła się w latach 1999–2000, kiedy to w nowo
utworzonym województwie podkarpackim, z inspiracji ówczesnego wojewody, uruchomiono projekt „Zielone Karpaty”. Jego celem był rozwój współpracy polsko-słowackoukraińskiej. Już w tamtym czasie zwracano uwagę nie tylko na potrzeby równomiernego
rozwoju regionów Europy Środkowo-Wschodniej (w tym polskich województw), ale
także na konieczność wdrażania polityki „równowagi ekonomii i ekologii”. Rosnące
niedobory wody pitnej i ogromne szkody powodziowe na terenach górskich i podgórskich to problemy występujące we wszystkich państwach karpackich, a Polska należy
do państw europejskich najbardziej na nie narażonych, szczególnie w województwach
położonych w dorzeczu Wisły. Wyraźniejsze zarysy „Europy Karpat” wiążą się z przygotowaniem 22 maja 2003 roku w Kijowie Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat. Konwencja stała się podstawowym dokumentem konstytuującym współpracę w regionie karpackim. Siedem państw – Republika Czeska, Polska, Rumunia, Serbia, Słowacja, Ukraina i Węgry – wzorując się na Konwencji alpejskiej, przyjęło
model zrównoważonego rozwoju Karpat. Zwyciężyło przekonanie, że Karpaty są unikatowym obszarem w Europie, który wymaga współpracy międzynarodowej. Niezależnie
od przebiegu granic państwowych problemy, potrzeby oraz interesy mieszkańców miast
i wsi karpackich mają charakter uniwersalny. Inicjatywa „Europa Karpat” miała służyć podniesieniu potencjału rozwojowego regionu w warunkach przezwyciężania skutków komunizmu oraz planowanego rozszerzenia Unii Europejskiej o państwa środkowoeuropejskie.
W Konwencji karpackiej określono zasięg regionu, przyznając państwom karpackim
swobodę w wyznaczaniu jego granic. Nie kierowano się więc kryteriami historycznymi,
geograficznymi lub ekonomicznymi. Zgodnie z suwerenną wolą poszczególnych państw,
transgraniczny region karpacki objął w sensie geograficznym zarówno góry, jak i pogórza, niziny oraz kotliny. Sygnatariusze zobowiązali się na tym terenie do ochrony różnorodności biologicznej, krajobrazowej i kulturowej oraz prowadzenia skoordynowanej polityky planowania przestrzennego. Wyznaczyli również najważniejsze sektory współpracy: infrastruktura i usługi, użytkowanie zasobów naturalnych, ochrona środowiska, rolnictwo i leśnictwo, dziedzictwo kulturowe i wiedza ludowa. Zorganizowanie w Warszawie, w listopadzie 2007 roku, spotkania parlamentarzystów państw karpackich stanowiło zakończenie pierwszej fazy budowania współpracy karpackiej. Inicjatorem spotkania był ówczesny przewodniczący Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa Sejmu RP poseł Marek Kuchciński. Instytucjonalizacja inicjatywy „Europa Karpat” W latach 2007–2011 dokonała się instytucjonalizacja inicjatywy „Europa Karpat” na poziomie społecznym i organizacyjnym. W wyniku aktywności posła Marka Kuchcińskiego wokół projektu zaczęła ogniskować się aktywność międzynarodowego środowiska skupiającego polityków, ekspertów, naukowców i samorządowców, którzy opowiedzieli się za rozszerzeniem formuły współpracy karpackiej. O ile w okresie 2003–2007 jej wyznacznikiem była Konwencja karpacka odnosząca się do jednostek administracyjnych leżących w Karpatach, o tyle w latach 2007–2011 Region karpacki Legenda granica regionu karpackiego 5 zaczęło dominować przekonanie, że należy podjąć refleksję o współpracy subregionalnej między państwami karpackimi, które wyróżnia położenie geopolityczne, środkowoeuropejska tożsamość polityczna oraz wartości narodowe ukształtowane w wyniku procesów historycznych zachodzących na obszarze między Niemcami i Rosją. Instytucjonalizacja społeczna inicjatywy „Europa Karpat” oznaczała zmianę myślenia o środowisku geograficznym. Rzeki, kotliny, góry oraz zasoby naturalne nie były w przeszłości jedynie przedmiotem konfliktów politycznych i rywalizacji między państwami, lecz na tym obszarze przenikały się zawsze różne wpływy oraz oddziaływania kulturowe, religijne i etniczne. To one zadecydowały o unikatowym charakterze Europy Środkowo-Wschodniej, jej bogactwie i różnorodności. Zgodnie z tym kierunkiem myślenia, Karpaty łączą a nie dzielą mieszkańców regionu. Zachęcają do współpracy nie tylko między lokalnymi społecznościami żyjącymi w tych górach, ale także między państwami karpackimi. W 2010 roku planowana była I Międzynarodowa Konferencja „Europa Karpat”. Jednak z powodu tragedii smoleńskiej została przeniesiona na następny rok. Odbyła się ona 26 II 2011 w Przemyślu.
Uzyskała formułę parlamentarną (głównym organizatorem stał się Sejm RP, a w szczególności Parlamentarny Zespół Karpacki, ze wsparciem Senatu RP), ale zarazem wielośrodowiskową (z udziałem samorządowców, działaczy organizacji pozarządowych i naukowców) – z jednej strony tworząc podwaliny do współpracy między parlamentarzystami państw karpackich, a z drugiej strony stając się przestrzenią do debaty intelektualnej i eksperckiej na temat Europy Środkowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem regionu karpackiego.
W 2011 roku po raz pierwszy Międzynarodowa Konferencja „Europa Karpat” stała się częścią Forum Ekonomicznego w Krynicy Zdroju. Przyjęto wówczas Memorandum karpackie – pierwszy dokument wskazujący na konieczność wypracowania Strategii karpackiej, która uzyskałaby nie tylko wymiar lokalny i międzypaństwowy, ale również europejski. Zaproponowano, aby Strategia karpacka stała się jednym z instrumentów prowadzenia przez Unię Europejską polityki makroregionalnej zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju i subsydiarności. Cykliczne międzynarodowe konferencje organizowane przede wszystkim w Krynicy Zdroju i w Krasiczynie stały się w latach 2011–2016 „karpacką agorą”, główną formą organizacyjną inicjatywy „Europa Karpat”, środkiem dyplomacji parlamentarnej.
Zakres tematyczny konferencji karpackich systematycznie ulegał rozszerzeniu. W latach 2011–2012 dominowały kwestie współpracy transgranicznej i międzynarodowej państw europejskich realizowanej na obszarach górskich, przede wszystkim w Karpatach. Na II Międzynarodowej Konferencji w Nowym Targu pod hasłem Europa bogata Karpatami dyskutowano o wykonywaniu Konwencji karpackiej w kontekście: funkcjonowania euroregionów, polityki rozwoju obszarów górskich, rozbudowy infrastruktury w regionie, współpracy turystycznej i energetycznej, działalności uzdrowisk karpackich. W tym okresie zanotowano konkretne sukcesy. Wprowadzono do komunikacji społecznej pojęcie „marka karpacka” oraz dokonano jej wstępnej identyfikacji.
W 2012 roku na spotkaniu w Jaremczu zdecydowano się na parlamentarne wsparcie (Zgromadze nia Parlamentarnego Polski i Ukrainy) kolejnych etapów odbudowy Obserwatorium Astronomiczno-Meteorologicznego na górze Pop Iwan (w paśmie Czarnohory, w obwodzie iwano-frankowskim) oraz utworzenie Polsko-Ukraińskiego Domu Spotkań Młodzieży Akademickiej w Mikuliczynie koło Jaremcza. Jest to wspólna inicjatywa Uniwersytetu Przykarpackiego w Iwano-Frankowsku i Uniwersytetu Warszawskiego.
W 2013 roku wystąpiono z kompleksowymi propozycjami – przyjęcia przez Unię Europejską programu operacyjnego „Karpacki Horyzont 2020” oraz budowy transeuropejskiego szlaku komunikacyjnego „Via Carpathia”. Wówczas konferencja „Europa Karpat” była organizowana pod hasłem o szerokim znaczeniu – Karpaty dla Europy. Co państwa karpackie mogą wnieść do Europy? Deklarowano także nowe cele: zacieśnienie współpracy politycznej, w tym parlamentarnej, państw karpackich; wzmacnianie więzi politycznych i gospodarczych; prezentowanie karpackiego punktu widzenia na Projekt szlaku komunikacyjnego Via Carpathia Legenda projekt szlaku komunikacyjnego miasta na szlaku komunikacyjnym 9 wiele strategicznych problemów Europy. Środkiem miało być pogłębienie instytucjonalizacji organizacyjnej współpracy karpackiej, sformułowane w latach 2012–2013, w postaci budowy sieci parlamentarnej (parlamentarne zespoły karpackie, Zgromadzenie Międzyparlamentarne Europy Środkowo-Wschodniej). Projektowi utworzenia karpackiej sieci parlamentarnej towarzyszyły także inicjatywy intelektualne i naukowe: zorganizowanie Uniwersytetu Karpackiego oraz opracowanie „Encyklopedii Karpackiej”. Priorytety te zostały rozbudowane w latach 2014–2015. Zajęto się geopolitycznym znaczeniem regionu karpackiego, a w 2014 roku w Deklaracji krynickiej udzielono poparcia Ukrainie w wojnie z Rosją, jednocześnie odrzucając politykę bierności wobec agresji oraz wzywając do obrony praw i wartości europejskich. Został wyznaczony także nowy kierunek – refleksja i współdziałanie na rzecz podniesienia bezpieczeństwa w regionie. Charakterystyczne były tytuły paneli konferencji w 2015 roku: Zagrożenia i szanse dla współpracy w Europie Środkowo-Wschodniej w warunkach odrodzenia geopolityki; Państwa narodowe jako wartość oraz strażnik (gwarant) różnorodności Europy Karpat; Karpaty bez granic – chronić dziedzictwo, wyprzedzać marzenia; Marka „Karpaty”, strategia na przyszłość; Karpacka gospodarka i ochrona środowiska. W poszukiwaniu kompromisu; Infrastruktura i inwestycje w Karpatach – potrzeby, projekty, perspektywy. Inicjatywa „Europa Karpat” stopniowo rozszerzała zakres swojego oddziaływania zarówno na przedsiębiorców i intelektualistów karpackich, jak również na polityków z państw bałtyckich oraz kaukaskich. Coraz wyraźniej inicjatywa stawała się szerokim projektem politycznym organizowania współpracy między państwami Europy Środkowo-Wschodniej, niezależnie od ich przynależności do Unii Europejskiej.